Më shumë nga unë vuanin fëmijët. Atyre nuk u qeshte fytyra. Të dy djemtë një ditë u kthyen nga shkolla me lot në sy (tani edhe i vogli kishte nisur mësimet). Ç’keni? i pyeta i shqetësuar. Ju ngacmoi njeri? Shokët, tha i madhi. Më thonë: Arnaut çoxhugi. Po ty? iu drejtova të voglit. Edhe mua kështu më thonë, u përgjigj ai. Ç’jemi ne, baba?
Nga Rexhep ZLLATKU
Shumëkush është shpërngulur dhe ka mërguar nga vendlindja, por kjo e imja, ma do mendja, rrallë t’i ketë ngjarë njeriu. Në Stamboll erdha me dëshirë. Kisha mall për Turqinë. Erdha për iman e vatan, për gjuhë e bajrak. Tërë jetën jam ndier turk. Desha të braktisja çdo gjë dhe të shkoja atje ku turqishtja, gjuha ime amtare, flitej në çdo anë, tek ishte gjuhë e dashur dhe e shenjtë. Me një fjalë, unë nuk isha i shtrënguar, p.sh. si shqiptarët, të dyndesha nga zori dhe, për të hyrë në Turqi, të ndërroja kombin, si ata. Unë pra nuk isha as muhaxhir e as syrgjyn. Por, kjo nuk është e veçanta që më shtyn t’jua tregoj të kaluarën time. Dhe po të mos më ndodhte diçka e papritur, e pabesueshme, që më tundi e më shkundi… Një ditë – dhe kjo ndodhi kur i kisha mbushur disa vjet këtu, në një kohë që kisha filluar të lëshoja rrënjë dhe kur punët më kishin marrë të mbarën – një ditë pra, në një nga këto ditë, Stambolli, papandehur, në mënyrë tinëzare dhe të ftohtë, më tha: Ore, ti mos e mbaj veten turk. Ne e dimë: ti je shqiptar. Mos gënje veten dhe të tjerët…
Po të keni durim unë do t’jua rrëfeja pak më gjatë punën.
Më quajnë Shehat Pekmezi; jam nga Shkupi. Aty punoja si berber. Kisha dyqanin dhe shtëpinë time. Rroja mirë. Berber do të isha edhe në Stamboll. Më mbante shpresa se atje do të fitoja më shumë dhe do të bëja jetë më të mirë. Nejse, si ju thashë, m’u mbush mendja të shpërngulesha. Shita berberhanen, shtëpi e katandi, gjithë ç’ishte për t’u shitur. Edhe rrangullat. Atje do t’ia nisja nga e para. Pastaj u vura me të shpejtë të bëja dokumentet, që të mos mbetesha as në qiell e as në tokë. S’kisha pasur pse të nxitoja, ato bëheshin çuditërisht shpejt. U binda në fjalët që kisha dëgjuar se vesikat dhe të tjerat dalin fët e fët, më lehtë se letërnjoftimi dhe çdo dokument tjetër, thua se ato ishin të gatshme dhe njeriu duhej vetëm të shkonte t’i merrte. Euu! U habita unë, këta mezi paskan pritur të më thonë rruga e mbarë të qoftë!
Në Stamboll punët më vanë edhe më mirë nga ç’e pritja. Më ndihmuan tanët. Bleva një dyqan dhe një shtëpi të mirë. I bleva lirë, aq lirë sa u çudita. Paratë që i kisha më tepruan. Do të thoni u gëzova. Po, por vetëm pak kohë. Pastaj filloi të më hante krimbi i dyshimit. Përse ma kishin shitur kaq lirë dyqanin? Pse kaq lirë shtëpinë? Rastin ma shpjegoi një shqiptar i ardhur. Lagjja jonë, në të cilën janë dyqani dhe shtëpia jote, po mbushet dita-ditës me muhaxhirë, më tha ai. Vendësit po ngrihen, shkojnë nga qendra… Ata nuk përzihen me ne, sado i mirë dhe i pasur të jesh. Na thonë arnautë…
Nejse, nuk i dhashë ndonjë rëndësi të veçantë rastit. Bile nuk e shfaqa mendimin tim. Tekefundit unë isha një nuse e re në Stamboll. Dora-dorës po mësohesha me qytetin. Puna më ecte mbarë dhe unë e njerëzit e familjes ishim të kënaqur, sepse rronim më mirë. Asnjëri nuk mendonte se kishim gabuar që ishim shpërngulur. Përkundrazi.
Mirëpo, nuk shkoi shumë dhe nisi të prishej rehatia. Shqetësimi nuk më vinte nga jeta materiale, po pikërisht nga fjalët e dynjasë. Vendësit sikur kishin filluar t’i rrëmonin thellë rrënjët e prejardhjes sime. Shenjën e parë, të cilën unë nuk e kuptova, ma dha djali i madh i cili sapo kishte nisur klasën e parë të shkollës fillore. Më pyeti: “Ç’jemi ne, baba?” S’e merrja vesh ç’më pyeste. “Si, ore, ç’jemi?” “Jemi turq, ne?”, m’u drejtua ai. “Turq jemi, po ç’tjetër?”, i thashë. “Pse më pyet?” Ai lëvari buzët dhe nuk m’u përgjigj. Nuk ngula këmbë, megjithëse dyshimi më mbeti gozhdë në zemër. Pale ç’do t’i kishte rënë në mendje. Por, një ditë e kuptova atë që djali im e kishte ndier në thellësi të shpirtit shumë kohë para meje.
Tani dëgjoja gjithnjë e më shumë se vendësit më quanin edhe mua, njësoj si të tjerët, arnaut. Dhe kur unë e mohoja pohimin e tyre, ata shikonin njëri-tjetrin. T’ju them të drejtën, ndihesha i prekur. Mirë që me këtë emër i quanin shqiptarët, se ata shqiptarë ishin, të tillë ndiheshin dhe këtë fakt nuk e fshihnin, por e thoshin me mburrje. Po mua, pse? Unë nuk e kam ndier veten askurrë shqiptar. Po të kisha qenë shqiptar mbase do të shkoja në Shqipëri. Do të thoni se nuk do të kisha shkuar atje, sepse ishte diktatura e tmerrshme. Kush shkoi që të shkoja unë? Mirë de, do të rrija aty ku kisha lindur, ja se, po të vija në Turqi, do të ndihesha turk.
Nuk jam arnaut, u thosha vendësve. Pa shihni dokumentet e mia! Edhe në Shkup jam mbajtur turk. Lëri dokumentet, më thoshin ata, ato i bën dora, kurse kombin e bën gjaku. Ti e di për kë të rreh zemra. Për Turqinë! I bindja unë. Për Allah për Turqinë më rreh zemra!
– Ashtu të bie të thuash, më përgjigjeshin vendësit, e ke borxh të thuash ashtu, sepse Turqia të ka dhënë truall, të ka dhënë strehë. Unë flas turqisht dhe këndoj vetëm turqisht! – u thosha. Çështja nuk është në ç’gjuhë flet e këndon, sepse njeriu këto i mëson, po në ç’gjuhë qan!
Turqisht, bre! Turqisht! i lusja të më besonin. Turk jam unë, jahu! Turqisht më ka folur ime ëmë që në djep! Paçka! Thoshin ata me qesëndi. E po, u thosha unë, ç’qenka ajo që njeriun e bën turk? Gjuha – jo, zemra – jo, cila? Rrënjët, më thoshin ata, rrënjët janë ç’janë!
Fjala rrënjë më dogji. U mjaftonte atyre vetëm fakti që kisha ardhur nga Shkupi për të më pandehur shqiptar? Ç’kërkonin të m’i shkërpudhnin rrënjët? Mos vallë e dinin më mirë të kaluarën time? Unë nuk e mohoj se kushërinjtë e mi, që rrojnë ende në fshatrat e Shkupit, flasin shqip, bile nuk dinë gjuhë tjetër. Por nuk qesh unë i pari që e futa turqishten në shtëpinë tonë. Këtë e kishte bërë im gjysh. Qëmoti ai kishte zbritur nga fshati dhe ishte zënë hyzmeqar në një familje agallarësh që një herë e një kohë kishte rënë po nga fshati ynë, po që tani merrte e jepte turqisht. Gjyshi i gjorë, për fat, kishte qenë shumë i pashëm dhe bija më e bukur e agait kishte rënë keq në dashuri me të. Pas shumë peripecish, ajo kishte ikur. Po gjyshi, duke marrë të dashurën kishte lënë gjuhën amtare…
Nejse, kjo kishte ndodhur në fillim të shekullit të kaluar, por ja, kështu kishte hyrë turqishtja në shtëpinë tonë…
Për herë të parë në jetë, përcaktimin jam shqiptar a jam turk e ndjeva në një takim të rastit në Shkup. Bashkë me një shok shqiptar ishim një ditë pranvere në bar-lulishten e restorantit të Sarajit. Duke na dëgjuar se bisedonim shqip, kamerieri na u drejtua edhe ai në këtë gjuhë.
Shqiptar je? e pyeta. Ishte një djalë i ri. Jo, tha ai, unë jam turk. Atëherë ia ktheva turqisht, por ai më kërkoi të falur dhe tha se, për fat të keq, nuk dinte turqisht. Si kështu? kërkova shpjegim i habitur. Ai na tregoi se vinte nga Maqedonia Lindore, se që fëmijë kishte mbetur bonjak dhe ishte rritur në konvikte, në shoqëri me moshatarë shqiptarë. Atëherë shoku im se pse brofi në këmbë dhe i tha duke ia shtrënguar dorën: Të lumtë, bre djalosh, ti e di ç’je, pavarësisht se nuk e di gjuhën amtare! Të jesh krenar që je turk! Unë u bëra t’i fusja një plumb vetes mu në ballë!
Më ndanin vite nga ky rast dhe unë nuk isha në vendlindje, atje ku shqipen e dëgjoja në çdo hap dhe tek i kisha të afërmit që me vetë dukjen dhe veshjen m’i kujtonin rrënjët. Tani isha në Turqi, në zemrën e perandorisë së dikurshme dhe kisha ardhur këtu pikërisht ngaqë zemra më ligjëronte për të. Por, Stambolli i madh po ma punonte që ç’ke me të. Tani më dukej i ngushtë sa ma merrte frymën. Si të rroja me zhgënjimet e mia? Si të rroja në një mjedis që më shpërfillte e më përdhoste sedrën e krenarinë?
Ç’të bëja? Të kthehesha, ishte e pamundur. Dyert e daljes ishin të hapura kanat, por të kthimit, sado t’ua vije shpatullat, qëndronin të mbyllura.
Më shumë nga unë vuanin fëmijët. Atyre nuk u qeshte fytyra. Të dy djemtë një ditë u kthyen nga shkolla me lot në sy (tani edhe i vogli kishte nisur mësimet). Ç’keni? i pyeta i shqetësuar. Ju ngacmoi njeri? Shokët, tha i madhi. Më thonë: Arnaut çoxhugi. Po ty? iu drejtova të voglit. Edhe mua kështu më thonë, u përgjigj ai. Ç’jemi ne, baba? më tha i madhi. Tani e kuptova mirë pyetjen. Isha bërë të dilja nga lëkura. Mblodha veten dhe u thashë: Pritni edhe pak dhe baba do t’jua them ç’jemi. Ata sikur e kuptuan dridhjen e zërit tim të trishtuar.
Deshi rasti që çështjen ta shpejtonin e t’ia vinin kapakun dy çirakët e mi. Ishin ata që m’i kishte lënë pronari i dyqanit. Më kishte lutur t’i mbaja, se do të ishte në interes timin të vazhdonin punën, se ishin punëtorë të mirë, vendës që e njohin gjuhën, qytetin, traditat… Një ditë, disa muaj më vonë, tek po vija në dyqan, veshi më zuri bisedën e tyre: Këtij arnautit nuk i shkon mendja të na e rrisë pagën… thoshte njëri. I dyti po ia kthente: Është faji ynë që kemi mbetur çirakë te një ardhacak!
S’di si t’jua përshkruaj dëshpërimin. Ja, edhe vartësit e mi! Nuk më bënin këmbët të hyja në dyqan. U ktheva në shtëpi. Mblodha fëmijët pranë dhe u thashë: Të dashurit e mi, tani baba do t’ju tregojë ç’jemi. Unë, o fëmijë, nëna juaj dhe ju, të gjithë jemi shqiptarë! Mos ju bëhet vonë kur t’ju thonë tash e mbrapa se jeni bij të arnautit.
Gruaja mbeti pa mend në mes të dhomës. Fytyra dhe sytë i shndritën. Po ndieja se kishte marrë flatra. Nuk më habiti gëzimi i saj i beftë; edhe ajo kishte një prejardhje si unë. Fëmijët më përqafuan fort. Më bëhej se po dëgjoja fjalët e tim gjyshi: Të lumtë, o nipçe, atë që e prisha unë e ndreqe ti! Nejse, gjysh, më bëhej se i thosha, të shkuara – të harruara… (koha.mk)
