Delvina KËRLUKU
Mihrije RUSHANI u lind në Shipkovicë të Tetovës, e rritur dhe shkolluar në Tetovë, studimet i kreu në Prishtinë, në Fakultetin Filozofik, Dega e Letërsisë dhe Gjuhës Shqipe, studimet pasuniversitare po ashtu, në Prishtinë, studime specializuese dhe të doktoraturës në Itali. Ligjëruese në Universitetin e Tetovës gjatë viteve 1995-1998, anëtare dhe bashkëpunëtore shkencore e Institutit për Studime të Evropës Jug-Lindore me seli në Romë, bashkëpunëtore në projekte dhe ligjëruese mysafir në disa Universitete të Italisë, si: Firence, Romë, Napoli, Lece, etj; Ministre e Shkencës dhe Teknologjisë 1998-2000; Ambasadore e Maqedonisë në Itali 2001-2005.
KOHA: Znj. Rushani, keni qenë ministre e parë shqiptare e Shkencës dhe Teknologjisë e zgjedhur nga radhët e PDSH-së në Qeverinë Georgiveskit. Si arritët të ngjiteni në pozitën e ministrit dhe cili është kontributi që i keni dhënë shoqërisë tonë?
RUSHANI: Të qenit ministre e parë, për mua nuk ka kurrfarë rëndësi dhe nuk është kurrfarë komplimenti e as që duhet të jetë, as për mua e as për gratë tjera. Përkundrazi, më mirë të isha e njëzeta me radhë. Sepse, të jesh e para femër shqiptare ministre, deputete, ambasadore, etj, në shekullin XXI, flet në rend të parë për problemet e thella që i kemi ne si shoqëri. Kjo tregon se te ne për shumë kohë nuk ka qenë në rregull me trajtimin e gruas, me sjelljen ndaj arsimit dhe emancipimit të saj dhe të shoqërisë në përgjithësi, përderisa kemi mbetur kaq prapa tjerëve jo vetëm në Evropë por edhe në regjion. Si u bëra ministre? Pikë së pari, as për ambicie e as me dëshirë. Sigurisht se jo as për hatër e as për shkak të strukturës gjinore të partisë. Kjo ka ndodhur vetëm për shkak të përvojës time paraprake në këtë fushë. Shumë më përpara se ministre, PDSH më kishte ftuar të bëhem kryetare e partisë, para se të themelohej. Unë nuk e pranova, sepse isha e angazhuar në tjetër anë. Megjithatë, kam mbetur pranë saj dhe prioritetet e para dhe kryesore i kemi hartuar bashkë me kryetarin Arbën Xhaferi. Njërin nga këto tri prioritete kryesore me të cilat ka startuar kjo parti, e që e kam përpunuar gjerë e gjatë unë, ishte arsimi i lartë dhe themelimi i Universitetit në gjuhën shqipe(1993). Më vonë kjo parti më ka propozuar për kryetare të Komunës së Tetovës dhe gjithashtu nuk e kam pranuar. Pastaj, edhe të gjitha subjektet tona politike më kanë ofruar funksione shumë të larta si në Kosovë ashtu edhe këtu. Më 1998, PDSH përsëri më thirri ta udhëheq këtë ministri. Megjithatë, këtë detyrë e pranova me një kusht: që partia të zotohet se bashkë me partnerin e saj të koalicionit, do të qëndrojë fortë pas meje sa herë që do t’i shtroj kërkesat e mia si ministër, edhe atë për këto pika: Ndryshimi i Ligjit për arsimin e lartë, themelimi i një Universiteti të ri në gjuhën shqipe me kritere të larta ndërkombëtare, njohja e Universitetit ekzistues dhe një varg projektesh tjera. Për vetëm një vit e diçka sa kam qenë ministër, është punuar në të gjitha këto projekte: U hartua Ligji i ri për arsimin e lartë, sipas të cilit do të mund të zhvillohej arsimi i lartë në gjuhën shqipe pa pengesa; Projekti për ndërtimin e dy Parqeve teknologjike me qendrat e veta të inovacioneve (njëri në Maqedoninë Perëndimore e tjetri në atë Lindore), ku do të punësoheshin të gjithë të diplomuarit e shkencave tekniko-teknologjike dhe ku do ta kalonin pjesën më të madhe të mësimit praktik studentët e fakulteteve përkatëse; pastaj u punësuan disa bashkëpunëtorë të rinj në Institutet ekzistuese shkencore-hulumtuese (për dy vite duhej 24%); ër herë të parë inkuadruam studiues e specialistë tonët në Programet shkencore të ASHM-së, të NATO-s dhe të UE-së, dërguam jashtë specializantë të fushave të ndryshme, u realizua Universiteti i UEJL-it etj. Megjithëse, ky ishte fundi i vitit 1998-2000, viti i luftës në Kosovë kur ne jemi marrë natë e ditë dhe në rend të parë me menaxhimin e refugjatëve dhe pasojat tjera të luftës.
KOHA: Pastaj kaloni në diplomaci dhe keni qenë ambasadore e Maqedonisë në Itali. Çfarë flet kjo përvojë dhe si u janë dukur marrëdhëniet në mes dy shteteve tona?
RUSHANI: Puna e ambasadorit është shumë komplekse dhe shumëformëshe, është funksioni më i lartë i paraparë në të Drejtën Ndërkombëtare. Ambasadorët janë ndërmjetësues, promovues të paqes dhe të mirëkuptimit midis popujve dhe vendeve, zgjidhës aktiv të problemeve, analistë, parashikues, promovues të dialogut, negociatorë, etj. Të jesh ambasador në një vend, siç është Italia, është vërtet privilegj i madh për çdo diplomat të botës, por njëkohësisht edhe përgjegjësi e madhe. Roma është qendër kulturore e diplomatike unikate në botë dhe i vetmi kryeqytet ku gërshetohen me shekuj shumë rrjete të diplomacisë bilaterale e multilaterale, prandaj edhe ka rëndësi të veçantë. Për mua nuk ka qenë vështirë, sepse Romën dhe Italinë e kam njohur për së afërmi shumë kohë përpara, për çka i kam pasur të gjitha dyert e hapura. Marrëdhëniet midis Maqedonisë dhe Italisë janë shumë të mira dhe me mundësi të pafund për zgjerimin dhe thellimin e mëtejshëm në të gjitha fushat e veçanërisht në atë kulturore dhe ekonomike. Përveç kësaj, atje jetojnë afër 100.000 qytetarë të Maqedonisë me punë të përkohshme. Kemi bërë shumë marrëveshje dypalëshe. Italia mund të na ofrojë gjithmonë shumë më shumë se sa që mundemi ne të pranojmë dhe të absorbojmë. Italia gjithashtu ka një politikë të jashtme shumë fleksibile dhe miqësore si dhe është përkrahëse e madhe e Maqedonisë në integrimet Euro-Atlantike.
KOHA: Në vitin 2010, në Pfaffstätten afër Vjenës, u laureuat me çmim për veprimtarinë e palodhshme. Çfarë flet ky çmim për një grua?
RUSHANI: Këtë çmim apo shpallje “Qytetar i Botës” atë vit e fituam bashkë me diplomatin austriak, Ernest Florian Winter, ish ambasador i Austrisë në OKB dhe themelues i Akademisë Diplomatike të Vjenës. Propozimet për këtë shpërblim dërgohen nga shumë institucione ndërkombëtare dhe shoqata të fushave të ndryshme. Ka rëndësi për mua se me këtë kuptova që gjithë ajo punë e ime “e pa dukshme”, është evidentuar diku dhe ka zënë vend në një periudhë të gjatë dhe në një hapësirë mjaft të gjerë në botë, për çka nuk kisha menduar asnjëherë se duhet të shpërblehem, posaçërisht pasi për mua shpërblimi më i madh ka qenë përkrahja e tyre e përhershme ndaj kauzave që i kam mbrojtur unë vazhdimisht dhe kudo.
KOHA: Arbën Xhaferi, një nga figurat që na la një vepër frymëzuese. Duke e pasur parasysh se Ju e njihnit nga afër, çfarë ka të pa thënë për të?
RUSHANI: Për Arbën Xhaferin para së gjithash flasin veprat e tij. Ajo që do ta kisha thënë këtu me pak fjalë, është bindja ime se ai duke u angazhuar në politikë, ne humbëm një intelektual, filozof dhe një ideolog të vërtetë e autokton të kohës sonë. Po të mos ishin rrethanat tona, ashtu si ishin, jam e bindur se sot ai do të na kishte lënë një sistem tonin filozofik, shumë të nevojshëm për ne dhe kohën tonë. Por, pasi filozofia si edhe shkenca kërkojnë jetë të rregullt, të qetë dhe të fokusuar, çka gjenerata e tij e as e imja nuk e kemi pasur, atëherë energjitë tona u derdhën në një kohë dhe fushë aspak mirënjohëse si është politika. Megjithatë ishin kohë kur bëhej historia.
KOHA: Si e shihni pjesëmarrjen e grave në jetën publike në vendin tonë, që është sa një e drejtë aq edhe një domosdoshmëri? E drejtë, pasi është e shkruar në Kushtetutën dhe ligjet e vendit. Domosdoshmëri, pasi t’i mohosh apo të mos inkurajosh përafërsisht gjysmën e popullatës të mos vendosë aktivisht në shërbim të saj dhe të shoqërisë kapacitetin njerëzor (mendor dhe emocional) që ajo bart!?
RUSHANI: Pik së pari, gruaja tani i ka të gjitha të drejtat formale për mundësi të barabarta të mbrojtura jo vetëm me ligjet vendore por edhe ato ndërkombëtare. Megjithatë, ligji vetë nuk i realizon këto të drejta nëse gruaja nuk e shfrytëzon atë si instrument për vete. Pastaj, pjesëmarrja e gruas në jetën publike është një gjë, ndërsa në jetën politike apo vendimmarrje është diçka tjetër. Stimulimet e ndryshme si as kuotat e kërkuara nga OKB-ja, te ne nuk kanë dhënë rezultate. Shkaqet këtu janë pak më të thella dhe për këtë nuk është fajtor vetëm burri, por edhe gruaja. Ne në përgjithësi kemi mentalitet patriarkal dhe na mungon aftësia për vetorganizim. A mund të ndryshohet diçka me anë të stimulimit apo inkurajimit të gruas? Nuk e besoj, sepse nuk ekziston asnjë stimulim apo inkurajim që vjen nga jashtë dhe që prodhon efekte të brendshme reale. Veçanërisht, jo në rrethanat tona ku mungesa e gruas shqiptare në të gjitha nivelet politike paraqet një kontrast të madh, që tregon një gjendje skandaloze, në rend të parë për mentalitetin e burrave tanë në raport me gruan, e që dallon shumë nga fqinjët tanë. Deri më sot ende nuk kemi parë se ka ekzistuar ideja apo ndonjë program politik për stimulimin e grave si një nevojë dhe vlerë shoqërore, përkundrazi. Ky çdrejtpeshim grua-burrë në jetën tonë publike, e veçanërisht në atë politike, është jonormal. Prandaj, e vetmja rrugë është që gruaja vet ta krijojë trenin e vet politik, kulturor e profesional. Me një fjalë, kur ajo do të bëhet vet faktor. Ndryshe, ajo mbetet nën mëshirën e babës, burrit, vëllait, partisë, kuotave, etj, në pozitë të nënrenditur. Në fund të fundit, ka një ligj universal që vlen për të gjithë: të drejtat e grave, si të gjitha të drejtat tjera, nuk janë pronë e askujt. Secili merr sa do, por se çdo e drejtë shkon bashkë me përgjegjësinë. Prandaj, gruaja le të vendosë vet sa përgjegjësi do të marrë aq edhe të drejta do të ketë.
KOHA: Çfarë mendoni për mjedisin politik në Maqedoni. Duhet të dekriminalizohet politika në vend?
RUSHANI: Të dekriminalizohet jo vetëm politika, por edhe të gjitha institucionet shtetërore, gjykatat, universitetet, shkollat, ekonomia, shëndetësia, mediat, e bile edhe krejt skema mentale e njeriut tonë, i cili e miratoi lehtësisht e në heshtje korrupsionin dhe krimin si mënyrë të jetës me vetëm një amin: “se të gjithë bëjnë ashtu…!”
KOHA: Si ndodhi që u angazhuat në politikë?
RUSHANI: Në fillim të viteve ’90, bashkë me një grup intelektualësh e formuam në Prishtinë Shoqatën “Nëna Tereza” dhe unë u zgjodha sekretare e saj. Kjo ishte një përvojë shumë e madhe dhe komplekse kur duheshe t’i luash të gjitha rolet e një shteti: mbrojtjen shëndetësore, arsimin, ekonominë dhe çdo gjë që Kosova e humbi nga pushtimi serb. Pastaj, filloi organizimi i ri politik kudo. I gjithë rrethi im kaloi në politikë. Politika nuk ka qenë synim i imi deri kur kam parë se nuk mbeti asgjë jashtë politikës. Kishim vetëm dy rrugë: të jemi objekt apo subjekt i saj. Si subjekt ndoshta mund të ndryshosh diçka, si objekt asgjë. Megjithatë kam hezituar shumë. Edhe kur kam hyrë, e kam bërë me shumë sinqeritet si edhe shumë të tjerë intelektualë që i kam njohur.
KOHA: Ka femra apo burra që të kanë frymëzuar në karrierën tuaj?
RUSHANI: Vetëm veprat e mira, pa asnjë dallim gjinor. Frymëzimin mund ta gjejmë kudo rreth nesh dhe për çdo ditë, krejt ato gjëra të mrekullueshme që i ka krijuar Natyra dhe njeriu qysh nga parahistoria e këndej, krejt një sistem i madh vlerash të pakontestueshme universale ku e kam vendos edhe unë hermeneutikën time. Por, prapë se prapë frymëzimin e vërtetë e gjej brenda vetes.
KOHA: Konkurrencën mes partive shqiptare në vendin tonë e shihni si dobiprurëse apo version demokratik?
RUSHANI: Nuk është konkurrenca problem, por mungesa e ofertës politike, mungesa e pjekurisë politike, e përgjegjësisë, e seriozitetit dhe e vizionit si edhe mungesa e kulturës politike në popull. Partitë varen nga elektorati e jo nga njëra tjetra. Konkurrenca e shton cilësinë e ofertës, me kusht që populli ta kuptojë se pse voton. Nuk ka kurrgjë më keq se kur njerëzit dalin në zgjedhje dhe nuk i dinë pasojat e votës së vet, apo kur thonë “nuk di më se për kë të votoj” ose “nuk dal në votim se nuk kam për kë të votoj, të gjithë janë njësoj”.
KOHA: Ç‘mendoni për arsimin në Maqedoni, studimi për cilësinë e arsimit do të jetë çelësi në sferën ku duhet të ketë përmirësim në zhvillimin e programeve shkollore, motivim, mësim dhe bashkëpunim në avancim?
RUSHANI: Kaosi që e ka kapluar sistemin e arsimit në Maqedoni është i frikshëm. Shkaqet me siguri janë të shumta dhe komplekse. Tani, një studim për cilësinë e arsimit, nuk mund të jetë asnjëherë çelës i zgjidhjes së problemeve të grumbulluara me dekada në krejt sistemin e arsimit dhe të edukimit. Përveç kësaj, cilësia matet në vazhdimësi me mekanizma përkatës dhe me analiza të vazhdueshme, por jo çdo 20 vjet. Çka duhet bërë? Pikë së pari, arsimi duhet të merret shumë seriozisht nga ana e shtetit dhe institucioneve përkatëse. Kjo do të thotë se kësaj fushe duhet t’i jepet prioritet absolut. Napoloni e filloi ndërtimin e shtetit modern me fjalinë e famshme: “Pas bukës edukimi” e pastaj të gjitha tjerat. Kështu filloi ndërtimi i sistemit më të mirë arsimor në Francë dhe në krejt Evropën, rezultatet e të cilit i dimë të gjithë. Është e vërtetë se edhe ne i kemi filluar reformat “evropiane” në këtë fushë qysh para dy dekadash dhe moti punojmë kinse me një kornizë të arsimit sipas konceptit të sprovuar evropian në harmoni edhe me Procesin e Bolonjës të cilin e kemi pranuar, por pikëpyetje se si dhe sa e kemi ndërtuar atë. Për këto reforma te ne janë derdhur investime të mëdha nga Fondet Evropiane si edhe Fondet tjera ndërkombëtare, me qëllim që të inkuadrohemi sa më shpejtë dhe plotësisht në hapësirën edukativo-arsimore gjithë evropiane. Fakti se ende sot nuk kemi një evaloim përkatës, tregon se Maqedonia nuk e ka kryer obligimin e vet as ndaj UE-së e as ndaj qytetarëve të vet. A do të ketë përmirësim? Deformimet e arsimit në Maqedoni kanë shkuar aq larg, sa nuk do të jetë as lehtë e as shpejtë që të rregullohen me vetëm një çelës. Prodhimi me dekada i kuadrove të dobëta, tani më është multiplikuar dhe vazhdon me trendin e njëjtë duke prodhuar kuadro edhe më të dobëta. Tani pasojat janë aq të mëdha, sa që gjysmë shekulli na duhet për t’i eliminuar. Pastaj nuk është se ne si qytetarë nuk e kemi ditur se çka po ndodh në arsim gjatë gjithë këtyre viteve. As tani nuk na bëhet vonë kur e gjithë bota flet për mafien tonë akademike, që do të thotë se problemi është shumë i thellë dhe në të përfshihet e tërë shoqëria dhe politika zyrtare. E kemi ditur të gjithë pra, por dikujt i ka konvenuar të abuzojë me të. Ndërsa ata që kanë kundërshtuar (ndoshta ajka e kësaj shoqërie), moti janë përjashtuar dhe rrinë pa punë ose kanë ikur jashtë pse ishin kundër këtij abuzimi të pashembullt deri më tani. E ka ditur gjithashtu edhe krejt klasa politike, krejt administrata shtetërore, të gjithë gjyqtarët e prokurorët dhe në fund e kanë ditur edhe vet profesorët, arsimtarët, prindërit, nxënësit edhe studentët. Vetëm nuk e kemi ditur se sa i madh është orteku i abuzimeve që do na përfshijë përpara. Prandaj, nuk mjafton vetëm një Studim i cilësisë por edhe i anomalive tjera të mentalitetit tonë.
KOHA: Duke pasur parasysh se Maqedonia nuk ka përparim në rritjen ekonomike, pak punë me dinjitet dhe ulje të pabarazisë, çfarë mund të thoni, kah shkon ky shtet?
RUSHANI: Nëse Maqedonia shumë shpejt nuk e ndal këtë rënie ekonomike, varfërimin e madh të popullatës dhe pasurimin marramendës brenda natës të disave, papunësinë, ngecjen në zhvillim të të gjithë sektorëve, zhvillimin e pabarabartë të qyteteve dhe komunave rurale, etj, atëherë mund të ketë jo vetëm turbullira sociale por edhe kolaps të shtetit si në Greqi. Shpresat mbeten te Qeveria e re dhe koalicioni reformues. Por ndryshimet nuk do të mund të bëhen as lehtë e as shpejtë.
KOHA: Znj. Rushani, nëse do ta përshkruani jetën tuaj nga fëmijëria deri në ditët e sotshme, çfarë do të na thoni?
RUSHANI: Një jetë plot sfida. Një luftë e vazhdueshme që nga fëmijëria kundër diskriminimit gjinor dhe nacional, kundër terrorit politik e ideologjik, kundër prapambetjes dhe injorancës, kundër paragjykimeve që kemi ndaj tjerëve dhe ndaj vetes dhe tjerët që kanë ndaj neve, kundër zilisë primitive dhe mentalitetit të nënkulturës. Por, jeta me të gjitha të këqijat e të mirat është e bukur nëse e jetojmë me plot përgjegjësi ndaj vetes dhe të tjerëve. Gjithmonë duke shikuar përtej të mirës dhe të keqes.
KOHA: Dashuria është për Ju pamundësi përkufizimi?
RUSHANI: Dashuria është një dhunti e madhe dhe e pafund për njeriun, prandaj duket e pakufi dhe e pakufizueshme. Por, çështja bazike është se a e dimë ne se çka është dashuria, si ta njohim, si ta kuptojmë dhe si ta kultivojmë atë si vlerë. Me një fjalë a dimë të duam? A dimë ta japim dhe ta marrim dashurinë? A e dimë se si funksionon ligji i saj interaktiv?! Kjo vlen për të gjitha llojet e dashurisë. Dashuria është një forcë e jashtëzakonshme pozitive që e lëviz krejt botën, zgjon kreativitetin njerëzor dhe na e fisnikëron jetën. Më në fund, edhe të gjithë popujt që e kanë ndërtuar identitetin e vet mbi kulturën e dashurisë, të përgjegjësisë dhe sakrificës, kanë arritur të krijojnë imunitet dhe kapital të madh historik për vete, për pasardhësit e tyre dhe për krejt qytetërimin.
© Gazeta KOHA. Të gjitha të drejtat janë të rezervuara.