Shkup, 22 mars – Nëntëdhjetë e shtatë për qind është aksesi në ujë të pijshëm në Maqedoninë e Veriut, ku kjo përqindje nëpër qytete është qind për qind. Në zonat rurale, 78 për qind e popullsisë kanë ujë të pijshëm të sigurt, dhe pjesa tjetër janë të ekspozuar në rrezik nga ndotja bakteriale e ujit të pijshëm.
Kjo tregohet nga Raporti mbi Treguesit e Mjedisit të Ministrisë së Mjedisit dhe Planifikimit Hapësinor, për vitin 2020, në seksionin e ujit, i cili përmban të dhëna për periudhën 2001 – 2019.
Sipas treguesit, gjatë furnizimit me ujë të pijshëm të shëndetshëm, në vendbanimet rurale, ka boshllëqe të tilla të tipit të mospërcaktimit të zonave mbrojtëse sanitare rreth burimeve të ujit të pijshëm, mungesa e pajisjeve të përshtatshme për pastrimin dhe dezinfektimin e ujit të pijshëm, si dhe mirëmbajtja joadekuate profesionale.
Sot është 22 mars – Dita Botërore e Ujit. Ndërsa bota po përballet me sfida në lidhje me ndryshimin e klimës, Republika e Maqedonisë së Veriut po përballet me një deficit të akteve nënligjore për rregullimin e menaxhimit të ujit, si dhe me shpërfillje të vazhdueshme të atyre ekzistuese.
Njëmbëdhjetë për qind e numrit të përgjithshëm të familjeve në vendin tonë nuk kanë akses në ujë të pijshëm. Hidrocentralet e vegjël bllokojnë lumenjtë, puset hapen “pa leje”, ujërat e zeza shkarkohen të patrajtuara dhe rëra e pellgut të lumit përdoret për qëllime komerciale. E gjithë kjo degradon pa mëshirë mjedisin dhe privon të drejtën e ujit.
Në Studimin e Institutit për Studime të Komunikimit, në kuadër të projektit “Qartëso gjithçka”, citohet se në disa komuna, për shkak të mungesës së ujit të pijshëm, ka puse të mbetura ose të shpuara rishtas që përdoren për të pirë, veçanërisht në zonat e paurbanizuara dhe vendbanime të vjetra. Këto ujëra, thonë ata, nuk janë të kontrolluara dhe nuk ka të dhëna për sigurinë dhe kriteret e cilësisë. Këto të dhëna, sipas tyre, tregojnë se 11.1 për qind e numrit të përgjithshëm të familjeve individuale nuk kanë akses në ujë të pijshëm.
Nga projekti për mbrojtjen dhe zbatimin e të drejtës për ujë dhe kanalizim si një e drejtë themelore e njeriut, “Ëater4changes”, shtojnë se më shpesh, në ato rajone, por edhe në pjesët e vendbanimeve ku jetojnë kategori të cenueshme të qytetarëve, nuk ka rrjet ujësjellësi dhe rrjet të kanalizimeve, prandaj, ekziston një problem në ushtrimin e kësaj të drejte njerëzore. Historikisht, siç thonë ata, pjesa lindore e vendit, për shkak të shpërndarjes së pabarabartë të sedimenteve të ujit, është më e ekspozuar ndaj mungesës së ujit të pijshëm cilësor.
Në shekullin 21, ka ende familje të cilave u është mohuar e drejta për ujë
Komiteti i Helsinkit për të Drejtat e Njeriut për MIA-n deklaroi se një rast u raportua vitin e kaluar kur kishte arsye për dyshim për diskriminim të drejtpërdrejtë në bazë të përkatësisë etnike dhe ngjyrës së lëkurës, si dhe shkelje të së drejtës për barazi dhe mbrojtje ndaj trajtimit të pabarabartë për ujë të pijshëm të pastër dhe të shëndetshëm.
“Këto janë dy familje në Kumanovë me përkatësi etnike rome që nuk kanë akses në ujë të pastër dhe të shëndetshëm për pije dhe higjienë personale, dhe këto janë dy shtëpitë e vetme në atë rrugë, të cilat nuk furnizohen me ujë dhe nuk janë të lidhura me rrjetin ujësjellës të NP Ujësjellësi”, thonë nga Helsinki.
Në këtë drejtim, nga Helsinki shtojnë se uji nuk guxon të kufizohet në asnjë rast, kështu që arsyetimet e ndërmarrjes së Ujësjellësit se familjet nuk kanë dokumente për shtëpitë janë të pajustifikueshme. Ndërmarrja Publike dhe Komuna e Kumanovës, sipas tyre, kanë për detyrë të punojnë së bashku dhe të gjejnë një zgjidhje të përshtatshme për lidhjen e rrjetit të ujësjellësit me të gjitha shtëpitë që nuk kanë akses në ujë.
Nga “Ëater4changes“, gjithashtu konsiderojnë se mbrojtja ligjore e së drejtës për ujë dhe kanalizime si një e drejtë themelore e njeriut në legjislacionin tonë është e pamjaftueshme. Sipas tyre, në kundërshtim me ligjin, institucionet marrin vendime për përdorimin e ujit për qëllime të tjera, në një situatë kur burimet ujore në dispozicion nuk janë hulumtuar dhe mbrojtur në mënyrë të pamjaftueshme.
Një sërë problemesh aktuale po degradojnë vazhdimisht mjedisin, veçanërisht ujin
Problemet e tjera aktuale me të cilat përballet uji në vendin tonë nga ISK-ja vlerësohen në faktin se nuk ka plane për menaxhimin e zonave të pellgut lumor, duke mos vlerësuar ndikimin kumulativ të disa hidrocentraleve të vegjël në të njëjtin rrjedhë uji.
“Në një lumë, nëse ndërtoni një hidrocentral, do të merrni dokumente që nuk e rrezikon lumin, megjithatë, kur tre hidrocentrale të ndërtohen në lumë, ka një ndikim të rëndësishëm. Çdo projekt ka një leje të veçantë, që gjithçka është në rregull, por, në mënyrë kumulative, nuk vlerësohet dhe çon në degradim të mjedisit”, citojnë nga ISK-ja.
Abuzimi i nxjerrjes së rërës nga lumenjtë për arsye tregtare dhe jo për mirëmbajtjen e shtretërve të lumenjve dhe abuzimi me ujin e ujitjes përmendet si një shembull i zakonshëm në vendin tonë.
“Sistemet hidromelioracione janë krijuar brenda nivelit të pellgut lumor, ato sisteme duhet të përdoren për ujitje të zonave bujqësore, megjithatë, ato janë lënë pas dore, janë shkatërruar, ndërtuar nga sistemi i vjetër, nuk janë rinovuar dhe prodhuesit bujqësorë, për arsye se nuk mund t’i përdorin, hapin puse që nuk i raportojnë, në mënyrë që të mos paguajnë taksë ekonomisë”, citojnë nga ISK-ja
Këtu ata kujtojnë shembullin e Liqenit të Prespës, ku për shkak të plantacioneve të mëdha me mollë dhe pjeshkë, puset e ujitjes janë gërmuar vazhdimisht “pa leje”, kështu që uji që rrjedh nga malet, fillimisht mbush puset, dhe pastaj shkon në liqen dhe ky është një nga problemet për tërheqjen e liqenit.
Nga “Ëater4changes“si burim kryesor të ndotjes së ujit, vërejnë mungesën e mbledhjes dhe trajtimit të ujërave të ndotura. Ata thonë se megjithëse 80 për qind e popullsisë është e lidhur me sistemin e kanalizimit, vetëm 10 për qind e ujërave të zeza të grumbulluara trajtohen, ndërsa pjesa tjetër derdhet direkt në shtretërit e lumenjve dhe liqeneve ose përfundon në ujërat nëntokësore. Për më tepër, sipas tyre, mbeturinat minerare, komunale dhe industriale trajtohen në mënyrë të papërshtatshme dhe hyjnë në sistemet e ujit dhe ndikojnë në cilësinë e ujit.
Ata shtojnë se është e nevojshme të vendoset një sistem i mbrojtjes së burimeve të përdorura për furnizimin me ujë, hulumtimi i tyre i hollësishëm dhe monitorimi i atyre organeve, investimet në infrastrukturë të vjetëruar dhe, sipas tyre, më e rëndësishmja, ngritja e vetëdijes publike për të ruajtur këtë burim të rëndësishëm dhe mënyrën e përdorimit të tij.
Mungesa e akteve nënligjore – bllokim në menaxhimin e duhur të ujit
Instituti për Studime të Komunikimit për MIA-n tha se ekziston një mungesë e akteve nënligjore për zbatimin e Ligjit për Ujërat, kështu që nga gjithsej 106 baza ligjore në Ligjin për Ujërat, për miratimin e akteve nënligjore që duhet të sigurojnë zbatimin e Ligjit dhe të arrijë objektivat e tij, për 52 asnjë rregullore nuk është miratuar. Kështu, siç thonë ata, të drejtat dhe detyrimet e parashikuara nga Ligji për Ujërat nuk mund të zbatohen si duhet.
Ministria e Mjedisit dhe Planifikimit Hapësinor për MIA-n deklaroi se ndryshimet ligjore janë planifikuar për në shtator. Të cilat, siç thonë ata, do të përcaktojnë dispozita shtesë që do të përcaktojnë arsyet për miratimin ose bashkimin e akteve nënligjore që janë krijuar tashmë. Kështu, sipas tyre, pritet rregullimi i hollësishëm i menaxhimit të burimeve ujore.
Problemi më i madh sipas ISK-së është se Baza e Ekonomisë së Ujit, e miratuar në vitin 1972, nuk ka ndonjë rëndësi ligjore, por akoma, siç thonë ata, përdoret si një dokument referimi në planifikimin e politikave në MMPH.
MMPH njofton se së pari do të priten ndryshimet në Ligjin për Ujërat dhe pastaj do punohet me rregulloret.
“Ajo që mund të bëhet e ditur është në plan është hartimi i një metodologji për matjen dhe monitorimin e cilësisë dhe sasisë së trupave ujorë, e cila buron nga Ligji për Ujërat, si dhe zhvillimin e një rregulloreje/dekreti për vlerën dhe mënyrën e pagesës së kompensimit për shkarkimin e ujërave, përkatësisht një mënyrë për të llogaritur njësinë e dëmshmërisë”, thonë nga Ministria.
Nga “Ëater4changes“në drejtim të legjislacionit thonë se kompetencat e decentralizuara për menaxhimin e ujit e komplikojnë ngritjen aktuale të institucioneve kompetente.
“Duke lexuar legjislacionin, nuk është e mundur të përcaktohet plotësisht marrëdhënia midis disa ligjeve, si dhe midis vetë institucioneve. Është e nevojshme të centralizohen kompetencat në menaxhimin e ujit në një institucion të veçantë ose agjenci uji, si dhe të ndryshohet legjislacioni, në mënyrë që të sigurohet mbrojtja e interesit publik, dhe kjo është e drejta për ujë dhe kanalizime, si një njeri themelor e drejtë”, theksojnë ata.
Gëzimi i të drejtës njerëzore për ujë është thelbësor për të jetuar një jetë dinjitoze
Rreth dy për qind e territorit të Republikës së Maqedonisë Veriore është nën sipërfaqen e ujit. Ka rreth 35 lumenj dhe 53 liqene natyrore dhe artificiale. Sipas sasive të ujit, RMV i përket zonës me burime të mjaftueshme ujore, por, siç mund ta shohim nga shembujt e paraqitur, ai ka një shpërndarje mjaft të madhe të pabarabartë dhe përdorim irracional. Secili prej nesh është përgjegjës për këtë, me mënyrën se si e (keq)përdorim atë, si dhe kornizën ligjore dhe funksionimin jofunksional.
Aksesi i ujit është një kusht pa të cilin e drejta për jetë, standard adekuat të jetesës dhe shëndetit nuk mund të përmbushen. Prandaj, sigurimi i aksesit të ujit për të gjithë njerëzit duhet të jetë një përparësi e legjislacionit dhe zbatimi duhet të jetë institucionalisht funksional. Në të njëjtën kohë, të gjithë duhet të kemi akses të ujit në mënyrë racionale dhe me përgjegjësi.